Vì sao phụ nữ sau mãn kinh dễ bị loãng xương?

“Chỉ vài năm sau khi mãn kinh, chiều cao của nhiều phụ nữ dường như ‘hao hụt’ dần – nhưng điều đáng sợ không chỉ là mất chiều cao, mà là những tổn thương âm thầm trong xương khiến một cú ngã nhẹ cũng có thể gây gãy cổ xương đùi.”
Điều gì đang diễn ra bên trong cơ thể khiến hàng triệu phụ nữ bước vào tuổi mãn kinh phải đối mặt với nguy cơ loãng xương? Tại sao giai đoạn hậu mãn kinh lại là “ngã rẽ” nguy hiểm trong sức khỏe xương? Hãy cùng đi sâu vào cơ chế sinh học và những yếu tố y học đứng sau hiện tượng này.

loãng xương

1. Loãng xương là gì và vì sao nguy hiểm?

Loãng xương (osteoporosis) là tình trạng giảm khối lượng xương và thay đổi cấu trúc vi mô của xương, dẫn đến giảm độ bền và tăng nguy cơ gãy xương dù chỉ với chấn thương nhẹ. Theo WHO, loãng xương được chẩn đoán khi mật độ khoáng xương (BMD) đo bằng DXA thấp hơn -2.5 SD so với trung bình của người trẻ khỏe mạnh.

Ở phụ nữ sau mãn kinh, loãng xương thường diễn biến âm thầm và không có triệu chứng cho đến khi xảy ra gãy xương – phổ biến nhất là gãy cổ xương đùi, gãy thân đốt sống và xương cổ tay. Các biến chứng sau gãy xương, đặc biệt là gãy cổ xương đùi, có thể gây tử vong hoặc tàn phế.

2. Vai trò của estrogen trong bảo vệ xương

Xương là một mô sống, liên tục diễn ra quá trình tái tạo thông qua hai cơ chế:

• Tạo xương (osteoblast): tế bào sinh xương tạo nên chất nền và khoáng hóa xương.

• Hủy xương (osteoclast): tế bào tiêu xương phá hủy mô xương cũ.

Estrogen – nội tiết tố sinh dục nữ – đóng vai trò điều hòa nhịp nhàng giữa hai quá trình này. Nó ức chế hoạt động của tế bào hủy xương, đồng thời kích thích tế bào tạo xương hoạt động. Nhờ đó, ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản, mật độ xương được duy trì ổn định.

Tuy nhiên, sau mãn kinh, nồng độ estrogen giảm mạnh và kéo dài. Điều này phá vỡ cân bằng giữa tạo xương và hủy xương, dẫn đến tốc độ tiêu xương vượt quá tạo xương, gây nên loãng xương hậu mãn kinh (postmenopausal osteoporosis).

3. Mãn kinh và các yếu tố nguy cơ đi kèm

Sau mãn kinh, trung bình phụ nữ có thể mất 2–3% mật độ xương mỗi năm trong 5–10 năm đầu. Một số yếu tố làm tăng nguy cơ loãng xương ở phụ nữ mãn kinh bao gồm:

a. Tuổi tác và tốc độ tiêu xương

Tuổi càng cao, chức năng tủy xương và chuyển hóa canxi càng suy giảm. Ngoài ra, tế bào tạo xương hoạt động yếu dần theo tuổi, trong khi tế bào hủy xương vẫn còn hoạt động mạnh mẽ nếu không bị estrogen ức chế.

b. Thiếu vitamin D và canxi

Phụ nữ sau mãn kinh thường hấp thu kém canxi do giảm axit dạ dày và thiếu vitamin D do ít phơi nắng. Cả hai yếu tố này đều làm giảm khoáng hóa xương.

c. Ít vận động và suy giảm cơ lực

Lực cơ đóng vai trò kích thích xương phát triển. Khi vận động ít, xương không được kích thích đủ, dẫn đến thoái hóa nhanh. Hơn nữa, cơ yếu cũng làm tăng nguy cơ té ngã, từ đó tăng khả năng gãy xương.

d. Các yếu tố di truyền và bệnh lý đi kèm

Phụ nữ có tiền sử gia đình loãng xương, thấp trọng lượng, hoặc mắc bệnh mạn tính (viêm khớp dạng thấp, cường giáp, tiểu đường…) sẽ có nguy cơ loãng xương cao hơn.

4. Cơ chế miễn dịch và viêm mạn tính sau mãn kinh

Các nghiên cứu gần đây cho thấy mãn kinh không chỉ làm giảm estrogen mà còn thúc đẩy viêm mạn tính mức độ thấp, qua các cytokine tiền viêm như IL-1, IL-6, TNF-α – đây là các chất kích hoạt mạnh quá trình hủy xương. Nói cách khác, estrogen còn có tác dụng chống viêm nhẹ, và khi mất đi, cơ thể bước vào trạng thái “viêm nhẹ mãn tính”, làm gia tăng tốc độ mất xương.

5. Tại sao phụ nữ chịu ảnh hưởng nặng hơn nam giới?

Mặc dù cả hai giới đều có thể bị loãng xương, nhưng phụ nữ có nguy cơ cao hơn do:

• Khối lượng xương đỉnh (peak bone mass) thấp hơn nam giới.

• Sự sụt giảm estrogen đột ngột sau mãn kinh, trong khi nam giới suy giảm testosterone diễn ra chậm hơn và thường ít ảnh hưởng đến xương hơn.

• Tuổi thọ cao hơn, khiến phụ nữ có thời gian sống với tình trạng thiếu estrogen lâu hơn.

6. Làm thế nào để phòng ngừa loãng xương sau mãn kinh?

Phòng ngừa và kiểm soát loãng xương cần bắt đầu từ giai đoạn tiền mãn kinh và tiếp tục suốt đời. Một số biện pháp hiệu quả bao gồm:

a. Bổ sung canxi và vitamin D hợp lý

• Nhu cầu canxi: khoảng 1200 mg/ngày ở phụ nữ trên 50 tuổi.

• Vitamin D: 800–1000 IU/ngày giúp tăng hấp thu canxi và hỗ trợ tạo xương.

b. Duy trì hoạt động thể lực

Tập luyện đều đặn với các bài tập chịu lực như đi bộ, leo cầu thang, tập kháng lực (dumbbell…) giúp cải thiện mật độ xương và giảm nguy cơ té ngã.

c. Hạn chế rượu, cà phê, thuốc lá

Các chất này có thể ức chế hấp thu canxi hoặc ảnh hưởng đến chuyển hóa xương.

d. Liệu pháp hormone thay thế (HRT)

Ở một số phụ nữ chọn lọc, bác sĩ có thể chỉ định estrogen thay thế để ngăn ngừa mất xương. Tuy nhiên, cần cân nhắc kỹ rủi ro (ung thư vú, huyết khối…) và chỉ dùng theo chỉ định chuyên khoa.

e. Sử dụng thuốc điều trị loãng xương

Trong trường hợp đã có chẩn đoán loãng xương, có thể cần điều trị bằng bisphosphonates, denosumab hoặc các thuốc kích thích tạo xương như teriparatide.

Kết luận

Loãng xương sau mãn kinh là hậu quả trực tiếp của sự suy giảm estrogen – hormone vốn là “người bảo vệ thầm lặng” của hệ xương ở phụ nữ. Không chỉ là sự mất khoáng đơn thuần, đó là sự thay đổi toàn diện về chuyển hóa, miễn dịch, nội tiết và hành vi lối sống. Chủ động hiểu rõ và can thiệp sớm là chìa khóa để duy trì bộ xương khỏe mạnh qua tuổi mãn kinh.