Buồn ngủ cả ngày có thể là dấu hiệu của trầm cảm không điển hình

I. Trầm cảm không điển hình là gì?

Trầm cảm không điển hình (Atypical Depression) là một thể phụ của rối loạn trầm cảm nặng, được đặc trưng bởi những biểu hiện có vẻ “trái ngược” với trầm cảm kinh điển. Thay vì mất ngủ, chán ăn, bệnh nhân có thể ngủ nhiều và ăn nhiều – nhất là thèm đồ ngọt hoặc tinh bột. Mặc dù tên gọi là “không điển hình”, nhưng đây lại là dạng phổ biến, đặc biệt ở phụ nữ và người trẻ.

Khác biệt quan trọng nhất của trầm cảm không điển hình là khả năng cảm xúc “bật lại” khi có sự kiện tích cực, điều mà trầm cảm điển hình thường không có. Tuy nhiên, cảm xúc tích cực này chỉ thoáng qua, không duy trì được lâu.

II. Mối liên hệ giữa trầm cảm không điển hình và giấc ngủ

1. Ngủ nhiều nhưng vẫn mệt mỏi

Một trong những dấu hiệu rõ ràng nhất của trầm cảm không điển hình là ngủ quá nhiều – còn gọi là “hypersomnia”. Người bệnh có thể ngủ hơn 10 tiếng mỗi ngày và vẫn cảm thấy mệt mỏi, thiếu năng lượng khi thức dậy.

Không giống như giấc ngủ hồi phục sau một ngày làm việc mệt mỏi, giấc ngủ trong trầm cảm không điển hình thường không đem lại cảm giác được nghỉ ngơi, và người bệnh có thể tiếp tục nằm trên giường hàng giờ mà không muốn dậy.

2. Rối loạn nhịp sinh học

Cơ thể người hoạt động theo một chu kỳ sinh học 24 giờ (circadian rhythm), kiểm soát hormone, thân nhiệt, giấc ngủ và trạng thái tinh thần. Ở người bị trầm cảm không điển hình, chu kỳ này thường bị đảo lộn – ví dụ như cảm thấy tỉnh táo ban đêm, buồn ngủ ban ngày, hoặc không thể duy trì giờ ngủ cố định.

Sự rối loạn này khiến não bộ không đồng bộ hóa được các tín hiệu cảm xúc, làm tăng cảm giác buồn bã và mất kiểm soát. Đây cũng là lý do tại sao điều chỉnh giờ giấc ngủ có thể đóng vai trò then chốt trong điều trị.

III. Tại sao giấc ngủ lại ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần?

Giấc ngủ và tâm trạng có mối liên hệ hai chiều rất chặt chẽ. Thiếu ngủ hoặc ngủ quá nhiều đều có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng tâm lý. Trong trầm cảm không điển hình, ngủ nhiều không phải là biểu hiện của thư giãn, mà là dấu hiệu của sự rút lui tâm lý – một cách não bộ “trốn tránh” thực tại.

Một số nghiên cứu chỉ ra rằng ngủ quá nhiều làm giảm mức serotonin – chất dẫn truyền thần kinh quan trọng trong việc điều hòa tâm trạng. Ngoài ra, giấc ngủ dài không chất lượng còn khiến người bệnh khó tập trung, suy giảm trí nhớ và cảm thấy “chậm chạp về mặt tinh thần”.

IV. Những triệu chứng đặc trưng của trầm cảm không điển hình

Ngoài rối loạn giấc ngủ, người mắc trầm cảm không điển hình có thể gặp các biểu hiện sau:

• Cảm xúc dễ bị tổn thương: Người bệnh thường cảm thấy bị từ chối hoặc bị tổn thương sâu sắc bởi những sự kiện nhỏ.

• Tăng cảm giác ngon miệng, đặc biệt là thèm đồ ngọt: Dẫn đến tăng cân không kiểm soát.

• Chân tay có cảm giác nặng nề như bị “chì đè” (leaden paralysis), đặc biệt vào buổi sáng.

• Có khả năng cảm nhận niềm vui thoáng qua khi có sự kiện tích cực, nhưng cảm giác này không kéo dài.

Những đặc điểm trên giúp phân biệt trầm cảm không điển hình với các dạng trầm cảm khác, từ đó lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp hơn.

V. Phân biệt với trầm cảm điển hình và các rối loạn giấc ngủ khác

1. Trầm cảm điển hình

Người mắc trầm cảm điển hình thường mất ngủ, đặc biệt là thức dậy sớm và không thể ngủ lại. Họ mất hứng thú với mọi hoạt động, kể cả những điều từng yêu thích, và khó trải nghiệm cảm xúc tích cực.

Ngược lại, trầm cảm không điển hình vẫn giữ được khả năng phản ứng cảm xúc tích cực, nhưng thường thèm ăn, ngủ nhiều và dễ xúc động hơn.

2. Rối loạn giấc ngủ nguyên phát

Người mắc rối loạn giấc ngủ như ngủ rũ (narcolepsy) hoặc rối loạn giấc ngủ sinh học cũng có biểu hiện buồn ngủ ban ngày, nhưng thường không kèm theo cảm giác tuyệt vọng, chán nản như trong trầm cảm. Phân biệt là cần thiết vì điều trị hoàn toàn khác nhau.

VI. Điều trị trầm cảm không điển hình có gì đặc biệt?

1. Thuốc chống trầm cảm phù hợp

Trầm cảm không điển hình đáp ứng tốt với chất ức chế monoamine oxidase (MAOIs) – tuy nhiên do tác dụng phụ và tương tác thuốc cao nên không còn phổ biến. Hiện nay, các nhóm như SSRI (sertraline, fluoxetine) hay SNRI (venlafaxine) được sử dụng nhiều hơn.

Tuy nhiên, người bệnh cần theo dõi sát các tác dụng phụ vì một số loại thuốc có thể làm tăng cảm giác buồn ngủ, cần điều chỉnh liều hoặc chuyển thuốc nếu ảnh hưởng đến sinh hoạt.

2. Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT)

CBT giúp người bệnh nhận diện các kiểu suy nghĩ tiêu cực, học cách thay thế bằng tư duy tích cực hơn. Đồng thời, kỹ thuật này hướng dẫn cách tái thiết lập thói quen ngủ, ăn uống, vận động và kết nối xã hội – những yếu tố cốt lõi của phục hồi.

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng CBT kết hợp với thuốc mang lại hiệu quả vượt trội so với dùng thuốc đơn thuần.

3. Thiết lập lại nhịp sinh học

Liệu pháp ánh sáng (light therapy) và cấu trúc lại giờ giấc sinh hoạt là yếu tố rất quan trọng. Ví dụ: mở cửa sổ đón ánh nắng buổi sáng, tránh thiết bị điện tử trước khi ngủ, thức dậy đúng giờ mỗi ngày, kể cả cuối tuần.

Những thay đổi nhỏ về môi trường sống có thể giúp não bộ “làm lại lịch sinh học”, từ đó cải thiện giấc ngủ và trạng thái tinh thần.

VII. Lối sống và dinh dưỡng hỗ trợ điều trị

1. Tập thể dục đều đặn

Hoạt động thể chất – kể cả đi bộ nhẹ nhàng 30 phút mỗi ngày – đã được chứng minh có tác dụng chống trầm cảm ngang với thuốc ở mức độ nhẹ đến vừa. Tập thể dục cũng giúp điều chỉnh chu kỳ ngủ – thức và tăng mức endorphin.

2. Chế độ ăn chống viêm

Một số thực phẩm như cá béo, quả mọng, rau xanh đậm có tác dụng chống viêm và cải thiện chức năng thần kinh. Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn, đường tinh luyện và caffeine quá mức cũng giúp giảm dao động tâm trạng.

3. Ngủ có kế hoạch, không “ngủ bù” cuối tuần

Ngủ quá nhiều vào cuối tuần có thể làm rối loạn đồng hồ sinh học hơn nữa. Giữ giờ ngủ – thức ổn định giúp não bộ duy trì chu trình sản xuất hormone đều đặn.

VIII. Khi nào cần gặp bác sĩ?

• Ngủ quá nhiều trong nhiều tuần, cảm giác không hồi phục.

• Không thể làm việc, học tập hay duy trì các mối quan hệ do mệt mỏi hoặc tâm trạng xấu.

• Có ý nghĩ tiêu cực kéo dài, đặc biệt là ý định tự làm hại bản thân.

• Không cải thiện sau khi đã cố gắng điều chỉnh lối sống.

Trầm cảm không phải là sự yếu đuối hay lười biếng – đó là một bệnh lý sinh học có thể điều trị được.

IX. Kết luận

Trầm cảm không điển hình là một tình trạng tâm thần phổ biến nhưng thường bị hiểu lầm. Ngủ nhiều, tăng cân, cảm xúc dao động – tất cả đều có thể là dấu hiệu bạn đang cần sự giúp đỡ. Nhận diện đúng triệu chứng, tìm đến đúng chuyên gia và kiên trì theo đuổi liệu pháp cá nhân hóa sẽ giúp bạn tìm lại nhịp sống lành mạnh và cảm giác hạnh phúc thực sự.

Tài liệu tham khảo

1. Cirrincione L, Plescia F, Malta G, et al. Evaluation of correlation between sleep and psychiatric disorders in a population of night shift workers: a pilot study. Int J Environ Res Public Health. 2023;20(4):3756. doi:10.3390/ijerph20043756
2. Fang H, Tu S, Sheng J, et al. Depression in sleep disturbance: A review on a bidirectional relationship, mechanisms and treatment. J Cell Mol Med. 2019;23(4):2324-2332. doi:10.1111/jcmm.14170